De oorsprong van de cheongsam: de Chinese jurk
De cheongsam, in de westerse wereld vaak bekend als de qipao, is een van de meest iconische en herkenbare kledingstukken die de Chinese cultuur vertegenwoordigt. Het is een elegant en slank gesneden jurk die de vrouwelijke vormen accentueert, vaak gekenmerkt door een hoge hals, zijsplitten en knoopsluitingen langs de kraag en schouder. Hoewel het tegenwoordig synoniem staat voor tijdloze Chinese elegantie, is de oorsprong en evolutie van de cheongsam een complex verhaal dat diep geworteld is in eeuwen van dynastieke veranderingen, sociale omwentelingen en westerse invloeden. Van de praktische kleding van de Mantsjoes tot de glamoureuze modes van het republikeinse Shanghai, de reis van dit kledingstuk weerspiegelt de dynamische geschiedenis van China zelf. Deze reis is niet alleen een verhaal over mode, maar ook over identiteit, traditie en modernisering.
1. De Mantsjoe Oorsprong: De Qipao van de Banierdragers
De wortels van de cheongsam liggen niet in de traditionele Han-Chinese kleding (hanfu), maar in de gewaden van de Mantsjoes, een nomadisch volk uit het noordoosten van China dat in de 17e eeuw de Ming-dynastie omverwierp en de Qing-dynastie stichtte (1644-1912). De term "qipao" (旗袍) betekent letterlijk "baniergewaad" of "gewaad van de banierdragers". Dit verwijst naar het "Acht Banieren" systeem, de militaire en administratieve structuur die de Mantsjoes gebruikten om hun samenleving te organiseren en hun rijk te consolideren. De mensen die onder dit systeem vielen, zowel Mantsjoe als geassimileerde Han-Chinezen, werden "banierdragers" (旗人, qírén) genoemd.
De oorspronkelijke qipao was een praktisch en functioneel kledingstuk, geschikt voor een ruitervolk. Het was een loszittend, recht gesneden gewaad dat het hele lichaam bedekte, ontworpen om zowel mannen als vrouwen warmte en bewegingsvrijheid te bieden. Kenmerkende elementen waren de smalle mouwen (vaak met de zogenaamde "paardenhoef" manchetten, matixiu, die konden worden uitgerold voor extra warmte of ter bescherming tijdens het paardrijden), en de afwezigheid van splitten aan de zijkant, in tegenstelling tot de latere versies. Het werd over een broek gedragen, wat zorgde voor extra bescheidenheid en warmte. De stof was vaak robuust, zoals linnen of katoen, hoewel zijde ook werd gebruikt voor de elite.
Tabel 1: Kenmerken van Traditionele Han-Chinese Kleding versus Vroege Mantsjoe Kleding
| Kenmerk | Traditionele Hanfu (Han-Chinees) | Vroege Mantsjoe Qipao |
|---|---|---|
| Snit | Losse, vloeiende gewaden; vaak wikkelstijl of tweedelig | Rechte, strakke snit, uit één stuk; bedekt hele lichaam |
| Mouwen | Vaak breed en wijd | Smal, nauwsluitend; vaak met "paardenhoef" manchetten (matixiu) |
| Onderkleding | Geen specifieke broek, vaak rokken of lossere broeken onder gewaad | Altijd gedragen over een broek |
| Kraag | Verschillende stijlen, vaak open of overlappend | Hogere, gesloten kraag |
| Functie | Ceremonieel, dagelijks, esthetisch | Praktisch, functioneel, beschermend (ruiterkleding) |
| Symboliek | Harmonie, hiërarchie, esthetiek van vloeiende lijnen | Warmte, mobiliteit, tribale identiteit |
2. Van Hofkleding tot Dagelijkse Dracht: De Evolutie in de Qing-dynastie
Naarmate de Mantsjoes zich in China vestigden en hun rijk consolideerden, onderging de qipao een transformatie. Van een strikt functioneel gewaad evolueerde het tot een meer verfijnd en gedecoreerd kledingstuk, vooral binnen het keizerlijk hof en de Mantsjoe adel. De Han-Chinese esthetiek begon invloed uit te oefenen, wat leidde tot het gebruik van rijkere stoffen zoals zijde, brokaat en satijn, en uitgebreide borduurwerken met motieven als draken, feniksen en bloemen.
De snit bleef aanvankelijk los, maar werd geleidelijk langer en breder, vooral bij de mouwen. Hoewel de Mantsjoes de Han-Chinezen oplegden hun haar in een vlecht (de staart) te dragen als teken van onderwerping, werden Han-Chinese vrouwen niet gedwongen de qipao te dragen; zij bleven over het algemeen hun traditionele hanfu-stijlen volgen, hoewel er enige vermenging van stijlen plaatsvond, vooral aan het einde van de dynastie.
De qipao van de late Qing-dynastie was een lang, recht gewaad dat zowel door mannen als vrouwen (voornamelijk Mantsjoes) werd gedragen. Het had vaak een hoge, rechte kraag en was soms aan de zijkant of in het midden gesloten met knopen. Deze versie, bekend als de "changpao" (長袍, lange jurk), was nog steeds wijd en bedekte het figuur volledig, in lijn met de traditionele opvattingen over bescheidenheid. Het was een symbool van de heersende klasse, maar nog ver verwijderd van de strakke, moderne cheongsam.
Tabel 2: Evolutie van de Qipao in de Qing-dynastie
| Kenmerk | Vroege Qing Qipao (17e-18e eeuw) | Late Qing Qipao (19e eeuw) |
|---|---|---|
| Doel | Functioneel, dagelijks, militair gerelateerd | Status, elegantie, dagelijks (voor Mantsjoe elite) |
| Stof | Katoen, linnen, eenvoudige zijde | Rijke zijde, brokaat, satijn; uitgebreide borduurwerken |
| Snit | Strakker, nauwer, praktisch | Langer, breder, vloeiender |
| Kraag | Eenvoudig, soms met kleine overlap | Hoger, stijver, soms met decoratieve knoopsluitingen |
| Decoratie | Minimaal, functioneel | Rijkelijk geborduurd met symbolische motieven |
| Draagwijze | Over broek; bedekte het hele figuur | Nog steeds over broek; meer nadruk op esthetiek dan functie |
| Doelgroep | Mantsjoes, banierdragers | Mantsjoe elite, later ook enkele geassimileerde Han-vrouwen |
3. De Revolutie van 1911 en Westerse Invloeden: De Geboorte van de Moderne Cheongsam
De val van de Qing-dynastie in 1911 en de oprichting van de Republiek China luidden een periode van radicale sociale en culturele veranderingen in. China stond open voor westerse ideeën, waaronder mode, en de positie van vrouwen begon te verschuiven. Shanghai, een kosmopolitische stad met een sterke westerse aanwezigheid, werd het epicentrum van deze moderevolutie.
In de jaren 1920 en 1930 zochten Chinese vrouwen, vooral de jonge, geëmancipeerde en opgeleide vrouwen (vaak studentes of zakenvrouwen), naar kleding die hun nieuwe status en de moderniteit van het tijdperk weerspiegelde. Ze begonnen de traditionele Mantsjoe qipao aan te passen aan westerse coupes. De transformatie was drastisch:
- Los naar Strak: De brede, loszittende qipao werd nauwsluitender, waarbij het vrouwelijke figuur werd geaccentueerd, iets wat voorheen als onbescheiden werd beschouwd. Dit was direct beïnvloed door de westerse mode met zijn nadruk op de taille en buste.
- Weg met de Broek: De traditionele broek die onder de qipao werd gedragen, verdween, en de jurk werd nu direct op het lichaam gedragen. Om bewegingsvrijheid te garanderen, werden er splitten aan de zijkanten toegevoegd.
- Variërende Halslijnen en Mouwen: Hoewel de hoge ‘Mandarijnkraag’ (staander kraag) bleef bestaan als een kenmerkend element, varieerden de mouwlengtes van lang tot kort of zelfs mouwloos.
- Westerse Materialen en Technieken: Stoffen zoals fluweel, brokaat en zelfs katoen werden populair. Westerse sluitingen zoals ritsen en drukknopen werden geïntroduceerd, waardoor het aankleden eenvoudiger werd dan de traditionele lus-en-knoop (盤扣, pánkòu) sluitingen, hoewel deze laatste als decoratief element behouden bleven.
Dit nieuwe, gestroomlijnde gewaad kreeg de naam "cheongsam" (長衫) in het Kantonees, wat simpelweg "lange jurk" betekent. Deze term werd populair in de westerse wereld via Hong Kong, waar veel vluchtelingen uit Shanghai na 1949 de cheongsam-stijl bleven dragen en ontwikkelen. In het Mandarijn bleef de term "qipao" in gebruik, maar nu verwijzend naar de moderne, aangepaste versie.
Tabel 3: Van Traditionele Qipao naar Moderne Cheongsam (Begin 20e Eeuw)
| Kenmerk | Late Qing Qipao | Vroege Moderne Cheongsam (ca. 1920-1930) |
|---|---|---|
| Snit | Wijd, recht, bedekt figuur volledig | Nauwsluitend, accentueert figuur |
| Lengte | Enkel- of vloerlengte | Variabel, van knie- tot enkel- of vloerlengte |
| Onderkleding | Altijd gedragen over een broek | Zonder broek, direct op het lichaam gedragen |
| Splitten | Geen splitten | Hoge zijsplitten voor bewegingsvrijheid |
| Sluiting | Traditionele lus-en-knoop (pánkòu) | Vaak pánkòu, maar ook ritsen en drukknopen geïntroduceerd |
| Esthetiek | Bescheidenheid, traditionele elegantie | Moderniteit, verfijning, vrouwelijke allure |
| Invloeden | Han-Chinese esthetiek op Mantsjoe basis | Westerse mode, tailoring technieken |
4. De Gouden Eeuw en Verdere Transformaties
De periode van de jaren 1930 tot de vroege jaren 1940 wordt vaak beschouwd als de "gouden eeuw" van de cheongsam. In Shanghai en andere stedelijke centra werd de jurk gedragen door filmsterren, zangeressen, socialites en de stedelijke elite, waardoor het een symbool werd van glamour, verfijning en modern Chinese vrouwelijkheid. Deze periode zag verdere verfijningen en variaties:
- Variatie in Lengte en Kraag: De zomen varieerden van kort (boven de knie) tot lang (vloerlengte), afhankelijk van de mode en de gelegenheid. De hoge kraag bleef populair, maar versies met lagere kragen of zelfs V-hals waren ook te zien.
- Mouwstijlen: Van mouwloos tot korte pofmouwtjes, vlindermouwtjes, ellebooglengte en lange mouwen, de variatie was groot.
- Stoffen en Patronen: Hoewel zijde en brokaat favoriet bleven voor avondkleding, werden voor dagelijks gebruik ook katoen, wol en zelfs synthetische stoffen populair. Patronen varieerden van traditionele Chinese motieven tot westerse prints, geometrische vormen en effen kleuren.
- Pasvorm: De jurk werd steeds meer getailleerd, soms met coupenaden of darts om de buste en taille te accentueren, wat getuigde van de vakkundigheid van de kleermakers in Shanghai en Hong Kong.
Deze aanpassingen maakten de cheongsam veelzijdiger en geschikt voor verschillende sociale gelegenheden, van formele diners tot dagelijkse bezigheden. Het was een kledingstuk dat zowel nationale trots als een openheid naar de wereld uitstraalde. De bekendheid van de cheongsam werd verder vergroot door Hollywood-films en modebladen, die het beeld van de exotische en elegante Chinese vrouw hielpen verspreiden. Voor meer details over de historische en culturele aspecten van dit iconische kledingstuk, is Cheongsamology.com een uitstekende bron.
Tabel 4: Populaire Stoffen voor Cheongsams (Gouden Eeuw en Daarna)
| Stof | Eigenschappen | Gebruik |
|---|---|---|
| Zijde | Glad, glanzend, luxe, ademend, drapeert mooi | Formele gelegenheden, avondkleding, bruidscheongsams |
| Brokaat | Rijkelijk geweven met complexe patronen, dikker dan zijde | Formele gelegenheden, speciale evenementen, traditionele uitstraling |
| Satijn | Glanzend, soepel, elegant | Avondkleding, feesten, iets minder formeel dan zijde/brokaat |
| Fluweel | Zacht, diepe kleur, luxe, warm | Winterkleding, avondkleding, symboliseert rijkdom |
| Katoen | Ademend, comfortabel, duurzaam, gemakkelijk te onderhouden | Dagelijkse kleding, zomerkleding, informele gelegenheden |
| Linnen | Licht, ademend, casual, kreukgevoelig | Zomerkleding, casual cheongsams |
5. Cheongsam Vandaag: Erfgoed, Heropleving en Wereldwijde Invloed
Na de oprichting van de Volksrepubliek China in 1949 nam de populariteit van de cheongsam op het vasteland drastisch af. Het werd gezien als een symbool van de ‘bourgeoisie’ en het oude regime, en tijdens de Culturele Revolutie (1966-1976) werd het dragen ervan zelfs ontmoedigd of verboden. De eenvoudige en unisex ‘Mao-pakken’ werden de norm.
Echter, in Hong Kong, Taiwan en in overzeese Chinese gemeenschappen bleef de cheongsam bloeien en evolueren. Hong Kong, met zijn bloeiende filmindustrie en status als internationale modehub, werd de hoeder van de cheongsam-traditie. Kleermakers perfectioneerden de pasvorm en introduceerden nieuwe ontwerpen, waardoor de cheongsam relevant bleef in een veranderende modewereld.
Sinds de economische hervormingen in de jaren 1980 heeft de cheongsam een voorzichtige terugkeer gemaakt op het vasteland van China. Tegenwoordig wordt het gezien als een belangrijk onderdeel van het Chinese culturele erfgoed en een symbool van nationale identiteit. Het wordt gedragen bij speciale gelegenheden zoals bruiloften, formele evenementen, Chinese nieuwjaar vieringen en als uniform in bepaalde beroepen (bijvoorbeeld in de horeca of bij luchtvaartmaatschappijen).
Moderne designers over de hele wereld laten zich inspireren door de cheongsam, waarbij ze de klassieke elementen combineren met hedendaagse trends. De hoge kraag, de zijsplitten en de delicate knoopsluitingen worden vaak geïntegreerd in jurken, tops en zelfs pakken, waardoor de cheongsam een wereldwijde invloed heeft in de mode-industrie. De cheongsam is niet langer slechts een kledingstuk, maar een cultureel symbool van elegantie, veerkracht en de rijke geschiedenis van China. Het bewijst dat ware stijl de tand des tijds kan doorstaan en zich kan aanpassen aan nieuwe contexten, terwijl het trouw blijft aan zijn kernidentiteit.
De cheongsam, of qipao, heeft een opmerkelijke reis afgelegd, van de functionele gewaden van de Mantsjoese banierdragers tot de wereldwijd erkende symbool van Chinese elegantie en vrouwelijkheid. Zijn evolutie is een microkosmos van China’s eigen turbulente geschiedenis: een verhaal van nomadische wortels, dynastieke grandeur, revolutionaire veranderingen en de voortdurende wisselwerking tussen traditie en moderniteit, zowel intern als onder invloed van het Westen. Vandaag de dag blijft de cheongsam een krachtig cultureel icoon, een levend erfstuk dat de brug slaat tussen het verleden en het heden, en blijft het ontwerpers en dragers inspireren met zijn tijdloze allure en diepe culturele betekenis. Het is een testament van de blijvende kracht van mode als uitdrukking van identiteit en transformatie.
